การพิจารณาพระสมเด็จวัดระฆัง พิมพ์ใหญ่

หากจะถามผู้ที่สนใจเกี่ยวกับพระสมเด็จวัดระฆังว่าชอบพระสมเด็จพิมพ์ใดบ้าง ส่วนใหญ่แล้วมักจะเจาะจงไปที่พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ใหญ่เป็นหลัก ทั้งนี้เพราะเป็นพระเครื่องที่นักสะสมต่างเสาะแสวงหา โดยจัดเป็นจักรพรรดิ์ของพระเครื่องของไทยที่หายาก ทรงคุณค่าและมีมูลค่าสูงมาก แต่การที่จะศึกษาเพื่อเรียนรู้การแยกแยะพระสมเด็จที่แท้จริงนั้นมักจะเป็นเรื่องที่ต้องใช้ความพยายามสูง

บทความที่เรียบเรียงขึ้นมานี้เป็นการรวบรวมข้อมูลจากหลายแหล่งและจากประสบการณ์ของผู้รู้ที่มีความชำนาญในการพิจารณาพระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ใหญ่ มานำเสนอให้ศึกษาเรียนรู้และเป็นข้อมูลอ้างอิงประกอบการพิจารณาคัดกรองเพื่อให้ได้พระสมเด็จวัดระฆังที่แท้จริง

มีข้อมูลที่ควรศึกษาให้เข้าใจก่อนที่จะเข้าสู่การพิจารณาคัดกรองพระสมเด็จวัดระฆัง ที่ถือเป็นข้อมูลเบื้องต้นที่ควรรู้เพื่อใช้เป็นส่วนหนึ่งของการพิจารณาพระสมเด็จวัดระฆัง ดังนี้

ช่วงการสร้างพระสมเด็จของสมเด็จโต

สมเด็จโตเกิดวันที่ ๑๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๓๑    บรรพชาเป็นสามเณรเมื่ออายุได้ ๑๒ ปี  ในปี พ.ศ. ๒๓๔๓   อุปสมบทเป็นพระภิกษุเมื่ออายุได้ ๒๐ ปี  ในปี พ.ศ. ๒๓๕๑    มรณภาพเมื่อวันที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๕

เริ่มสร้างพระครั้งแรก  ประมาณปี พ.ศ. ๒๓๕๕   ขณะเป็นพระลูกวัด อายุ ๒๔ ปี    จากนั้นก็ได้สร้างพระสมเด็จเรื่อยมา   โดยจัดเป็นกลุ่มพระสมเด็จยุคแรกที่ค่อยๆพัฒนาพิมพ์ทรงให้มีความงดงามสมส่วนมากขึ้นเรื่อยๆจนถึงประมาณ พ.ศ. ๒๔๐๐  ในช่วงระหว่างรอยต่อประมาณปีพ.ศ. ๒๔๐๐ ถึง พ.ศ. ๒๔๐๗ ถือว่าเป็นยุคกลางของการสร้างพระสมเด็จวัดระฆัง โดยรูปทรงของพระสมเด็จมีความงดงามลงตัวมากขึ้น มิติของพิมพ์ทรงจะมีความนูนสูงและต่ำมากขึ้น พัฒนาการของการสร้างพระสมเด็จเริ่มเข้าสู่ยุคปลายของการสร้างพระสมเด็จตั้งแต่ปีพ.ศ. ๒๔๐๘ เป็นต้นมา ซึ่งจัดได้ว่าเป็นยุคที่พระสมเด็จมีความงดงามที่สุด 

การสร้างพระสมเด็จจำนวนมากเริ่มต้นในปี พ.ศ. ๒๔๐๑ เพื่อบรรจุในพระธาตุพนมจำลองที่วังหน้า  โดยนำพระสมเด็จพิมพ์ทรงเก่าในยุคแรกมารวมไว้ด้วย   ส่วนพระสมเด็จที่สร้างขึ้นใหม่จะเคลือบรักแดง รักดำทั้งองค์ หรือเฉพาะที่ด้านหน้าและปิดทองคำเปลว

เมื่อมีการสร้างวัดไชโยในปีพ.ศ. ๒๔๐๔  ได้สร้างพระสมเด็จเกศไชโยเพื่อบรรจุในพระพุทธรูปองค์โตที่เป็นพระประธานในอุโบสถ (มีการกล่าวอ้างอิงว่ามีจำนวน ๘๔,๐๐๐องค์)   โดยใช้แม่พิมพ์เก่าของวัดระฆังชุดที่ญาติโยมของสมเด็จโตแกะถวายมาใช้พิมพ์พระ  ต่อมาพระพุทธรูปได้ทรุดตัวและแตกร้าวทำให้พระที่บรรจุไว้หลุดออกมาและมีชาวบ้านนำบางส่วนออกไป สมเด็จโตได้บูรณะพระพุทธรูปที่ทรุดตัวแตกร้าวประมาณปี พ.ศ. ๒๔๐๘ โดยสร้างพระสมเด็จเกศไชโยเพิ่มขึ้นทดแทนส่วนที่ชาวบ้านนำพระออกไป

บูรณะพระธาตุพนมองค์จริงเสร็จในปี พ.ศ. ๒๔๐๘   ได้สร้างพระบรรจุในพระธาตุพนม  โดยใช้ปูนและทรายฉาบองค์พระธาตุเดิมที่หลุดล่อนออกมาผสมเป็นมวลสาร  และแบ่งพระจากพระธาตุพนมจำลองจำนวนหนึ่งไปบรรจุไว้ด้วย  (พระธาตุพนมได้โค่นล้มลงในปี  พ.ศ. ๒๕๑๘   พบพระสมเด็จพิมพ์ต่าง ๆ จำนวนมาก   ส่วนใหญ่ยังเก็บรักษาไว้ในพิพิธภัณฑ์วัดพระธาตุพนม)

ในปี พ.ศ. ๒๔๐๘ เช่นกัน    ร.๔  ได้โปรดเกล้าให้เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ (ร.๕) บรรพชาเป็นสามเณร    เมื่อลาสิกขาบทแล้วได้โปรดเกล้าฯสถาปนาเป็นกรมหมื่นพิฆเนศวรสุรสังกาศ    และสถาปนาเป็นกรมขุนพินิจประชานาถในปี พ.ศ. ๒๔๑๐    ก่อนที่จะได้บรมราชาภิเษกขึ้นครองราชย์เป็นรัชกาลที่ ๕ ในปี พ.ศ. ๒๔๑๑ ในแต่ละวาระนี้จะมีการสร้างพระขึ้นมาเพื่อแจกจ่ายด้วย  พระสมเด็จที่สร้างใหม่ในระหว่างปีพ.ศ. ๒๔๐๘ – ๒๔๑๑ นี้จะเป็นพิมพ์พระสมเด็จยุคสุดท้าย โดยนำแม่พิมพ์เก่าของยุคกลางที่มีพิมพ์ทรงงดงามและแม่พิมพ์ที่สร้างขึ้นใหม่มาใช้พิมพ์พระ พระสมเด็จที่สร้างขึ้นใหม่นี้บางส่วนจะนำไปเคลือบรักแดง รักดำ และปิดทองคำเปลวที่ด้านหน้า

พระสมเด็จที่สร้างขึ้นในช่วงเวลาระหว่างปี พ.ศ. ๒๔๐๘– ๒๔๑๔ นี้ จะมีทั้งที่ใช้แม่พิมพ์เดิมและแกะแม่พิมพ์ขึ้นมาใหม่โดยช่างหลวง  ส่วนใหญ่การพิมพ์พระจะทำโดยช่างหลวงที่มีความปราณีตบรรจงกว่าพระที่พิมพ์จากวัดระฆังโดยตรง ซึ่งจะได้พระสมเด็จที่งดงามสมบูรณ์แบบที่สุด 

สร้างพระสมเด็จบางขุนพรหม ปี พ.ศ. ๒๔๑๓  โดยนำแม่พิมพ์เก่าของพระสมเด็จวัดระฆังยุคต้นและยุคกลางส่วนหนึ่งมาใช้พิมพ์พระ และแกะแม่พิมพ์ขึ้นใหม่อีกส่วนหนึ่ง

พระสมเด็จที่จัดสร้างขึ้นโดยใช้แม่พิมพ์ที่แกะขึ้นใหม่โดยช่างหลวงในช่วงปีพ.ศ. ๒๔๑๕ – ๒๔๑๖ จะมีความคมชัดและงดงามมาก แต่นักนิยมพระ(เชิงพาณิชย์)จะไม่ยอมรับว่าเป็นพระที่จัดสร้างโดยสมเด็จโต ทั้งนี้เพราะว่าจะมีทั้งพระที่สร้างเสร็จก่อนและหลังสมเด็จโตมรณภาพ แม้ว่าจะมีมวลสารที่สมเด็จโตจัดเตรียมไว้เป็นส่วนผสมหลัก  แต่ปูนและมวลสารที่ใช้ผสมในการพิมพ์พระก็มีหลากหลายมากกว่าพระที่พิมพ์จากแม่พิมพ์ของวัดระฆัง โดยนำปูนเพชร(ปูนกังไส)จากเมืองจีนและใช้ผงสีเป็นส่วนผสมในเนื้อพระด้วย  เนื้อพระสมเด็จที่สร้างในช่วงนี้ หากผสมปูนเพชรจะทำให้ดูละเอียดและเห็นการหดย่นที่ผิวน้อยกว่าพระที่ใช้ปูนเปลือกหอยเผาเป็นหลัก

โดยสรุปแล้วพระสมเด็จที่สร้างขึ้นในช่วงปี พ.ศ. ๒๔๐๘ ถึงปี พ.ศ. ๒๔๑๔ ถือว่าเป็นพระสมเด็จที่ได้รับความนิยมจากนักสะสม ด้วยเหตุผลประกอบดังนี้

• เป็นช่วงเวลาที่สมเด็จโตได้รับการสถาปนาสมณศักดิ์เป็นสมเด็จพระพุฒาจารย์ จึงถือว่าเป็นพระสมเด็จที่เต็มรูปแบบ

• หลวงวิจารเจียรนัยได้แกะแม่พิมพ์จากหินอ่อนถวายสมเด็จโตเพื่อใช้พิมพ์พระในช่วงเวลาดังกล่าว ซึ่งถือว่าเป็นพระสมเด็จที่มีลักษณะสมสัดส่วน มิติของพระมีความปราณีตคมชัดและงดงาม

• หลวงวิจารเจียรนัยได้เสนอแนะนำให้ใช้น้ำมันตังอิ๊วผสมในเนื้อพระขณะที่พิมพ์พระ ทำให้เนื้อพระสมเด็จเกิดความหนึกนุ่มเป็นมันวาว ลดการแตกแห้งของผิวพระ เป็นลักษณะเฉพาะที่ทำให้องค์พระดูงดงามยิ่งขึ้น

• พระสมเด็จที่พิมพ์ขึ้นจากแม่พิมพ์ของช่างแกะแม่พิมพ์ท่านอื่น ล้วนเป็นแม่พิมพ์ที่พิมพ์พระสมเด็จได้งดงามเช่นกัน

มวลสารมงคลที่เป็นส่วนผสมสำคัญของพระสมเด็จนั้น มีรายละเอียดอยู่ในหัวข้อเรื่อง พระสมเด็จ

การพิจารณาลักษณะเฉพาะของพระสมเด็จวัดระฆัง พิมพ์ใหญ่

1.  ลักษณะการตัดขอบพระ

การพิมพ์พระสมเด็จวัดระฆัง จะมีขั้นตอนพอสังเขปคือ เริ่มต้นที่การปั้นปูนที่จะใช้พิมพ์พระเป็นลูกกลมๆหลังจากคลุกและตำส่วนผสมต่างๆจนได้ที่แล้ว ก่อนกดพิมพ์พระจะโรยแป้งที่แม่พิมพ์แล้วปัดออกเพื่อให้แม่พิมพ์แห้ง จะมีผงแป้งติดอยู่ที่ผิวแม่พิมพ์บางๆ นำลูกปูนมากดลงบนแม่พิมพ์ด้วยนิ้วมือ จากนั้นจึงใช้ไม้แผ่นตีให้ด้านหลังพระเรียบ ร่องรอยที่เกิดจากแผ่นไม้ที่ใช้ตีผิวด้านหลังให้เรียบจะมีให้เห็นหลายๆแบบ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับความเรียบของผิวไม้และลายเสี้ยนของไม้ที่ใช้ตีด้านหลังของพระ

แป้งที่ใช้โรยแม่พิมพ์ก่อนพิมพ์พระจะเป็นผงปูนแห้ง ส่วนใหญ่จะเป็นปูนเปลือกหอยเผาที่ป่นละเอียด อาจจะผสมผงสีเล็กน้อย (สีน้ำตาลอ่อน หรือเหลืองอ่อน) เพื่อให้ผิวพระมีสีตามที่ต้องการหรือบางครั้งก็ไม่ได้ผสมสีเลย  เมื่อเนื้อพระแห้งสนิทแล้วแป้งโรยพิมพ์จะจับตัวเป็นส่วนหนึ่งของเนื้อพระเพราะใช้ปูนเปลือกหอยเป็นส่วนผสมหลักอยู่แล้ว  และมีบางครั้งจะใช้แป้งโรยพิมพ์ที่มีดินสอพองเป็นส่วนผสมด้วย(พบในพระที่สร้างในยุคกลาง ประมาณปี พ.ศ. ๒๔๐๐ – ๒๔๐๘) เมื่อเนื้อพระแห้งสนิทแล้วแป้งโรยพิมพ์ที่จับอยู่บางๆจะล่อนออก ในช่วงของการสร้างพระสมเด็จยุคสุดท้าย ที่พิมพ์พระโดยช่างหลวงในช่วงปี พ.ศ. ๒๔๑๑ – ๒๔๑๕ จะใช้แป้งโรยพิมพ์ที่เป็นปูนกังไส(ปูนเพชร) ทำให้ผิวพระเมื่อแห้งสนิทแล้วยังเรียบตึง มีรอยย่นน้อยจึงดูเหมือนพระที่สร้างใหม่(เรียกเนื้อพระสมเด็จเหล่านี้ว่าเนื้อโกเด) และมีพระที่สร้างในเวลาต่อมาภายหลังจากที่สมเด็จโตมรณภาพแล้วใช้ทั้งปูนเปลือกหอยเผาและปูนกังไสเป็นแป้งโรยพิมพ์ด้วยเช่นกัน